Zakład Teorii Kultury

prof. dr hab. Urszula Jarecka – Kierownik Zakładu
dr Anna Turner
dr Oksana Pochapska (stypendystka programu PASIFIC)

Współpracownicy:

Mgr Joanna Bednarek
Mgr Aleksandra Biernacka
dr Marta Błaszczyńska
Mgr Krzysztof Kula

Zakład Teorii Kultury (ZTK) został powołany w IFIS PAN w roku 1992 dzięki inicjatywie Prof. dr hab. Aldony Jawłowskiej, która planowała stworzyć miejsce, w którym badacze swobodnie poruszają się po tematyce kultury współczesnej szukając własnych narzędzi badawczych i metod analiz. W swoim credo ZTK zawsze miał wielodyscyplinarność, której trzonem jest socjologia kultury oraz wielowątkowość obszarów badawczych. Trzydzieści lat później kontynuujemy tę tradycję. Głównym celem Zakładu jest refleksja teoretyczna nad zjawiskami kultury współczesnej, badanej przede wszystkim poprzez czytanie tekstów kulturowych, co sprawia, iż można rozpoznać i interpretować metapoziom badanych zjawisk.

Teoria kultury, której Zakład zawdzięcza swą nazwę, rozumiana jest tu jako dyskurs historyczny, umożliwiający sprawne poszukiwanie ram teoretycznych do badań jakościowych i ilościowych. Kultura współczesna nie jest tworem spójnym, a raczej „dynamicznym systemem znaczeń”, który sprzyja nadawaniu sensu codzienności. Ważnym zadaniem ZTK jest ustalanie punktu odniesienia dla wszelkich dyskursów kulturowych odwołujących się do świadomości potocznej: zapośredniczonej medialnie oraz doświadczanej bezpośrednio w życiu codziennym. Wielokrotnie w ciągu tych 30 lat istnienia ZTK badacze poświęcali się refleksji nad kryzysami kulturowymi, zwłaszcza nad kryzysem wartości w kulturze współczesnej, poszukując nowych dróg rozumienia świata.
Dyskursywność kultury współczesnej wymaga odpowiedniego warsztatu badawczego, co jest możliwe dzięki zastosowaniu metod łączących różne dyscypliny nauk humanistycznych i społecznych. Przeobrażenia kulturowe i społeczne wynikające z wyzwań współczesności (np. kryzys ekonomiczny wywołany pandemią, przekształcenia wartości w kulturze, przemiany sceny medialnej, inwazja nowych technologii, w tym – dynamiczny rozwój sztucznej inteligencji, SI/AI itd.) stają się punktami wyjścia do rozwijania kierunków badań. W badaniach własnych korzystamy z repertuaru badań jakościowych i ilościowych, rozszerzamy także nasze instrumentarium o dania pochodzące z narzędzi internetowych (takich jak np. Google). Materiałem badawczym są dla nas często teksty kultury w szerokim rozumieniu. Analiza dyskursu, a także metody socjologii i antropologii wizualnej służą uzyskaniu jak najlepszej perspektywy interpretacyjnej omawianych zjawisk.

Kierunki badań:

Kultura konwergencji czy kultura utraty? Społeczny wymiar teorii mediów, kapitał kulturowy w kontekście przekształceń wiedzy i popularnych wyobrażeń o świecie są ważnymi zagadnieniami badawczymi powiązanymi z wyzwaniami technologicznymi i kryzysem wartości. Przekształceniami wartości w kulturze współczesnej często zajmowała się nieżyjąca już założycielka ZTK, prof. Aldona Jawłowska. W kulturze zachodniej, poza enklawami pamięci, zaobserwować można obojętność na dziedzictwo, tradycję, co w opinii wielu badaczy prowadzi do “ubytków kulturowych”, do utraty ciągłości historycznej i kulturowej. Jak społeczności dbają o ciągłość kultury na poziomie lokalnym? W jaki sposób media mogą wzmacniać zakorzenienie nowych trendów w sztuce i świecie zjawisk kultury? Powiązane z tematem głównym są też badania nad pamięcią społeczną, wskazujące na czynniki integracji i przetwarzania treści pamięci w doświadczeniu społeczności lokalnych, narodów i wspólnoty międzynarodowej. Wszystkie wspomniane zagadnienia w różnych ich wymiarach – artystycznych, filozoficznych, antropologicznych, medialnych – poznawane są dzięki analizie dyskursu. Ramy teoretyczne pochodzą tu z różnych obszarów socjologii, a metodologia często korzysta z ustaleń socjologii i antropologii wizualnej.

Kultura niedoborów, zagrożeń, lęków. Kryzys ekonomiczny przypomina o lękach związanych z jakością życia, przypomina o wykluczeniu społecznym, czym zajmuje się m.in. socjologia nierówności społecznych i ubóstwa. W historii ZTK temat ten był rozwijany wielokrotnie, np. przez zespół pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Tarkowskiej, realizujący niegdyś grant „Dyskursy ubóstwa i wykluczenia społecznego”, którego efektem były konferencje i publikacje książkowe oraz artykuły w czasopismach naukowych. W tym bloku zagadnień poruszane są zagrożenia wynikające z lęków kulturowych (tu: problematyka wojny, bezpieczeństwa, zagrożeń biotechnologicznych, zagrożeń prywatności wynikających z rozwoju cyfryzacji itd.), które od lat są ważną częścią dyskursu medialnego. W badaniach ZTK poruszane były także tematy starości i niepełnosprawności.

Kultura wobec przemian technologicznych. W trakcie rozwoju ZTK ten temat jest obecnie najdynamiczniej rozwijany. Wynika to z wrażliwości na te przemiany badaczy zaangażowanych w działalność Zakładu. Prof. dr hab. Urszula Jarecka rozwija badania nad mediami, a także nad przełomem cyfrowym w kulturze współczesnej od 2002 roku. Technologia i moralne dylematy późnej nowoczesności, technologia jako wyzwanie dla ładu kulturowego – to tematy rozwojowe: przeobrażenia i zmiany w tkance kulturowo-społecznej wymagają tu sporego zaangażowania i refleksji. W pewnym stopniu łączy się to z wyróżnionym powyżej obszarem badawczym. Każda dziedzina życia ulega przekształceniom dzięki nowym wynalazkom, innowacjom technologicznym i ich wprowadzeniu w obieg. Nowe technologie, powodują znaczące zmiany w codziennym funkcjonowaniu ludzi z różnych obszarów globu, w kształtowaniu relacji społecznych (portale społecznościowe jako „laboratoria społeczne”), reorganizacji struktury społecznej itd. Nieznane i nieprzewidziane, niezamierzone konsekwencje może mieć wprowadzenie sztucznej inteligencji (SI, częściej – AI) w życie społeczne. Jak ukształtuje się „nowy ekosystem” z AI jako nieodzownym aktorem życia społecznego? Wyzwaniem kulturowym i społecznym jest postępująca cyfryzacja infrastruktury życia codziennego, instytucji publicznych: pojawiają się nowe strefy wykluczenia, promowane przez oficjalne państwowe decyzje. Także biotechnologie (żywność GMO, klonowanie części ludzkiego organizmu itp.) i ich konsekwencje są przedmiotem debaty publicznej w wielu krajach, także w Polsce. Wspomniane wyzwania znajdują odzwierciedlenie nie tylko w dyskursie medialnym, ale też w wypowiedziach artystycznych; które stanowią często wykorzystywany w naszych analizach materiał badawczy. Natomiast kontekst odpowiedzialności naukowej, przekształceń hierarchii wartości lokują wspomniane problemy w centrum zainteresowań socjologii kultury. W tym dziale także istnieje zapotrzebowanie na refleksję teoretyczną oraz poszukiwanie narzędzi i sposobów badania nowych wymiarów rzeczywistości.

Kulturowe konteksty konsumpcji. Problematyka konsumpcji była obecna w pracach Zakładu od jego początku, był to temat ważny dla prof. dr hab. Aldony Jawłowskiej. W latach 2004-2012 ZTK współpracował ze szwedzkimi naukowcami z Centrum för konsumtionsforskning (CFK, Centre for Consumption Research) w Göteborgu. W najbliższych latach tematyka konsumpcji będzie rozwijana z uwzględnieniem zaangażowania kapitału kulturowego różnych grup społecznych w praktykach konsumenckich oraz w kreowaniu wizji świata konsumpcji. Kryzys ekonomiczny i kryzys wartości przekształciły i w tej dziedzinie sfery potrzeb i konieczności. Analizowanie przekształceń w tej dziedzinie związane jest ze wspomnianą powyżej cyfryzacją wielu aspektów komunikacji oraz funkcjonowania społecznego. Pandemia nie tylko zmieniła sposób funkcjonowania kultury konsumpcji, jej skutki widoczne są także w przekształceniach idei dobrobytu, dobrostanu, komfortu, luksusu, co jest warte dalszych poszukiwań badawczych.

Współpraca międzynarodowa

Od początku swego istnienia ZTK prowadził ożywioną współpracę międzynarodową. U progu XXI wieku gościliśmy prof. Zygmunta Baumana, a także realizowaliśmy wspólny projekt z naukowcami z Uniwersytetu w Lancasterze, kierowany przez prof. Johna Urry’ego i doc. Mariana Kempnego. Przez lata poszczególni badacze realizowali także indywidualne projekty z uwzględnieniem wyjazdów zagranicznych i wspólnych seminariów z badaczami z innych krajów. Skupimy się jednak na w miarę nowych projektach.
W latach 2015-2018 doktoranci – mgr Joanna Bednarek, mgr Tomasz Bednarz, mgr Marta Błaszczyńska (obecnie już doktor socjologii) pod kierownictwem prof. Urszuli Jareckiej realizowali międzynarodowy projekt E-STORY grant – Media and History – From cinema to the web. Studying, representing and teaching European History in the digital era. Wspólnie z badaczami z Włoch, Anglii, Węgier, Holandii, Hiszpanii i innych krajów badaliśmy narracje medialne poświęcone historii, a także przygotowywaliśmy narzędzia cyfrowe dla nauczycieli. W Polsce odbyły się dwa szkolenia w tym zakresie, jeszcze przed lockdownem pokazywaliśmy, jak można kreatywnie wykorzystać materiały z sieci, a także jak tworzyć je na użytek edukacji.

Z wizytą studyjną do ZTK przyjechała w roku 2021 dr hab. Mihaela Gligor z Uniwersytetu w Cluz-Napoka. Pobyt miał charakter badawczy, Dr Gligor wykonała kwerendę do swojego nowego projektu pod roboczym tytułem The Philosophy of Intolerance. Cultural Politicies, Symbolic and/or Social Representations during the Interwar Period.

Rok 2022 obfitował w kontakty międzynarodowe. W roku tym bowiem gościliśmy przez trzy miesiące prof. dr Olgę Owczaruk z Uniwersytetu w Kijowie, która realizowała własny program naukowy w ramach the Academic Cooperation in Support of Ukrainian Scholars.
Na spotkania z akademikami w Polsce w ramach wizyty studyjnej przyjechała też dr Joanna Strycharz z Uniwersytetu w Amsterdamie, zajmująca się badaniami nad komunikacją perswazyjną w erze zagrożeń cyfrowych. Dr Strycharz przeprowadziła także wspólnie z dr Anną Turner seminaria na temat kapitalizmu inwigilacji a także ochrony prywatności w sieci. Ponadto, celem wizyty było nawiązanie współpracy pomiędzy naszymi Zakładami. W rezultacie w roku 2023 został przeprowadzony projekt w który zaangażowane były trzy ośrodki badawcze: Uniwersytet w Minnesocie, Uniwersytet w Amsterdamie i IFiS PAN.

Od 2022 roku dwuletnie badania własne prowadzi w ZTK dr Oksana Pochapska, stypendystka PASIFIC. W trakcie stypendium realizuje projekt Transformation of the consciousness of the audience under the influence of the printed media in Post-Soviet and European Countries.

Również w roku 2022 nawiązaliśmy ponownie współpracę z ośrodkiem badań konsumpcji w Göteborgu, Szwecja. Dr Anna Turner, prof. Urszula Jarecka oraz dr Piotr Binder z Zespołu Badań nad Zmianą Społeczną i Tradycją byli z wizytą studyjną w Centrum för konsumtionsforskning (CFK, Centre for Consumption Research). W roku 2023 ma mieć miejsce kolejny wyjazd w tym samym składzie. W planach jest zaproszenie gości ze Szwecji do Warszawy i praca nad wspólnym, międzynarodowym projektem poświęconym kulturze konsumpcji w warunkach post-pandemii i w kontekście przekształceń cyfrowych.

Adres:

Instytut Filozofii i Socjologii PAN
00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72, pokój 254,
tel. 22 65 72 739

Print Friendly, PDF & Email
classic-editor-remember:
classic-editor

IFiS PAN

Log In

Create an account
Europejski Sondaż Społeczny | European Social SurveyEuropejski Sondaż Społeczny | European Social Survey