Podmiotowość w kontekście współdziałania

Kontynuujemy spotkania w ramach seminarium Modele i aspekty podmiotowości, dotyczące współczesnych redefinicji  podmiotu i przemian w jego pojmowaniu.
Na seminarium omawiamy poszczególne kwestie w odwołaniu do aktualnego stanu badań i wybranych publikacji. Interesują nas perspektywy badawcze – dziedziny, zagadnienia, przedmioty badań, które aktualnie budzą spory, bywają kontrowersyjne lub są kwestionowane w ramach humanistyki i nauk społecznych.

Seminarium w bieżącym roku akademickim dotyczy zagadnień antropologicznych, a celem spotkań jest dookreślenie czterech wybranych pojęć słownika filozoficznego: jedności i wielości oraz jednorodności i różnorodności w kontekście antropologii filozoficznej.
Pytamy, co pozwoliłoby uzgodnić jedność osobową i zarazem złożoność osobowej tożsamości, zakładaną jedność gatunku ludzkiego i antropologicznego wyposażenia oraz relatywne zróżnicowanie (kulturowe, historyczne, geograficzne, organiczne) jego poszczególnych realizacji, spójność domniemanych struktur źródłowych oraz zróżnicowanie ich przejawów. Będziemy rozważać aspekty empiryczne i transcendentalne antropologii filozoficznej.

Zapraszamy Państwa na najbliższe seminarium 19 kwietnia br. (11:30-13:30, online – Zoom), dr hab. prof. IFiS PAN Anna Martin (Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki IFiS PAN) przedstawi referat Podmiotowość w kontekście współdziałania.

Po link do Zooma należy napisać na mail publicrelations@ifispan.edu.pl

Konspekt referatu dołączamy poniżej i serdecznie zapraszamy do udziału.

Maria Gołębiewska (Zespół Filozofii Kultury IFiS PAN)
maria.golebiewska@ifispan.edu.pl
Anna Michalska-Martin (Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki IFiS PAN)
anna.michalska@ifispan.edu.pl

***

Anna Martin
Podmiotowość w kontekście współdziałania

Zainteresowanie problematyką współdziałania (joint action), które obserwujemy w ostatnich dekadach, można objaśnić dzięki temu, że współdziałanie zdaje się potencjalnie godzić sprzeczne intuicje dotyczące ludzkiej sprawczości i wartości rutynowo ze sprawczością związanych. Z jednej strony, człowieka cechuje silna potrzeba samodefinicji, samorealizacji i samoekspresji. Z drugiej jednak strony, ludzie przejawiają wyraźne dążenia do samotranscendencji poprzez uczestnictwo w kolektywnych przedsięwzięciach (Seigel 2005: 3). Współcześnie przejawiamy tendencję do silnego akcentowania, przynajmniej na poziomie ideologicznym, jednostkowej suwerenności oraz roli indywidualnej sprawczości w osiąganiu planowanych celów. Zmierzając do nich, pozostajemy równocześnie w stanie daleko idącej zależności od innych i od szeroko pojętej kultury. Pojęcie indywidualnego, niepodzielnego Ja jest często uznawane za wytwór kultury, którego głównym – choć niejawnym – celem jest maskowanie zależności jednostek od panujących stosunków władzy, nie zaś gloryfikacja niepowtarzalności każdego człowieka. Zależność ta jest indywidualnie uświadamiana głównie za sprawą rozmaitych frustracji, doświadczanych w związku z brakiem zaspokojenia pewnych, uznawanych za istotne, potrzeb (w dużej mierze kulturowo sformatowanych). To z kolei wtórnie napędza ruchy kolektywne, w których rozmywa się indywidualna sprawczość i odpowiedzialność.

Współdziałanie badawczo zreinterpretowane jest obiecującym sposobem rozładowania powyżej opisanych napięć na poziomie tak teoretycznym, jak i praktycznym. Współdziałanie jako łączenie indywidualnych wysiłków w realizację ponadindywidualnych celów może bowiem (1) wzmacniać poczucie wyjątkowości każdego uczestnika jako wnoszącego swoisty wkład w całość (warunek „niezastępowalności” jednostki) i (2) zwiększać poziom satysfakcji z przedsięwzięć dzięki temu, że realizowane cele nie są arbitralne i reprezentują jakąś ponadindywidualną wartość (warunek obiektywnej ważności celu), a (3) cele te pozostają „osobiście ważnymi” dla każdego z uczestników (warunek subiektywnej istotności celu).

Wychodząc naprzeciw tym intuicjom, Michael Bratman zaproponował, by współdziałanie wyjaśniać za pomocą wspólnej „podzielanej intencji” (shared intention) zgodnie z formułą „Jest moją intencją, abyśmy J” („I intend that we J”: Bratman 1999a). Wedle tej formuły (1) każdy uczestnik stanowi „punkt węzłowy” w ramach szerszej sieci (1999b; 2014), (2) odnoszący się do wszystkich innych uczestników – „punktów węzłowych”, (3) w sposób „nieinstrumentalny”, czyli w celu realizacji nadrzędnego celu.

Problemem wspomnianej koncepcji byłoby – w mojej ocenie – jej nadmierne uwikłanie w schemat pojęciowy „psychologii potocznej” (folk psychology), która proponuje wyjaśniać obserwowane zachowania w odwołaniu do mentalnych stanów intencjonalnych: intencji, pragnień, przekonań, itp. Jeśli uznaje się owe stany za wyrażane w sposób łatwo poddający się rozumieniu i interpretacji, wówczas zakres możliwego współdziałania ograniczałby się do „małych egalitarnych grup” (Pacherie 2012) i do rutynowych, a nawet „trywialnych” przedsięwzięć (np. malowanie, śpiewanie, spacerowanie). Krótko mówiąc, w tym ujęciu warunkiem współdziałania jest całkowita symetria epistemiczna i etyczna między uczestnikami (zasady transparentności i egalitaryzmu). Zgodnie z tym tokiem rozumowania wszystkie działania nie spełniające powyższych, silnych warunków muszą być klasyfikowane jako oparte na „intencjach uczestniczących” (participatory intentions: Kutz 2000, Pacherie 2012). Takie intencje nie są zależne ani od wymogu „niezastępowalności” jednostkowego podmiotu, ani od wymogu „subiektywnej istotności” realizowanego celu. Organizacja działania wyjaśniana jest bowiem hierarchicznie w odwołaniu do relacji władzy, w domniemaniu – uprawomocnionej. Jak zatem objaśnić współdziałanie wspomniane na początku?

Podczas spotkania przeanalizujemy relację między „podzielaną intencją” a zasadą egalitaryzmu. Zaproponujemy zastąpienie języka psychologii potocznej – językiem systemów dynamicznych, by w ten sposób dookreślić złożoność ludzkiego działania. Zobaczymy wówczas, iż działanie jednostkowe jest, co do zasady, współdziałaniem: działanie jednostkowe i działanie zbiorowe nie są odrębnymi rodzajami aktywności, lecz dają się konceptualizować jako aspekty i momenty w ramach ludzkich przedsięwzięć. Dla lepszego zrozumienia tej tezy prześledzimy również rozmaite fazy działania, zwracając uwagę na odpowiadające im rodzaje postaw i orientacji, jak też wzajemne związki między nimi.

Bibliografia

Michael E. Bratman, Faces of Intention. Selected Essays on Intention and Agency, Cambridge UK: Cambridge University Press, 1999; w szczególności rozdział 7 Shared Intention and Mutual Obligation, s. 130–141 (a) oraz rozdział następny I Intend That We J, s. 142–161 (b).

Michael E. Bratman, Shared Agency: A Planning Theory of Acting Together, Oxford: Oxford University Press, 2014.

Christopher Kutz, Acting Together, w: Philosophy and Phenomenological Research, 2000, 61(1), s. 1–31.

Elisabeth Pacherie, The Phenomenology of Joint Action: Self-Agency versus Joint Agency, w: Joint Attention: New Developments in Psychology, Philosophy of Mind, and Social Neuroscience, red. A. Seemann, Cambridge MA: The MIT Press, 2012, s. 343–389.
https://www.researchgate.net/publication/278381611_The_Phenomenology_of_Joint_Action_Self-Agency_vs_Joint-Agency

Jerrold Seigel, The Idea of the Self: Thought and Experience in Western Europe since the Seventeenth Century, Cambridge UK: Cambridge University Press, 2005.

classic-editor-remember:

block-editor