„Emerytury groszowe” w kontekście poczucia sprawiedliwości społecznej oraz celów polityki emerytalnej – wielowymiarowa analiza socjologiczna

Kierowniczka projektu: dr Danuta Życzyńska-Ciołek
Data rozpoczęcia: 01.02.2022
Data zakończenia: 31.01.2026
Finansowanie: Narodowe Centrum Nauki, konkurs OPUS 21,
numer projektu 2021/41/B/HS6/04416

Opis projektu:

Głównym celem projektu jest zbadanie zagadnienia „emerytur groszowych” (wypłacanych przez ZUS i niższych od emerytury minimalnej) w perspektywie poczucia sprawiedliwości społecznej oraz celów polityki emerytalnej.

Większość Polaków rezygnuje z pracy zawodowej w wieku 60–65 lat, a ich podstawowym źródłem utrzymania staje się emerytura. Najpoważniejsza reforma polskiego powszechnego systemu emerytalnego w ostatnich kilkudziesięciu latach została przeprowadzona w 1999 roku. Jedną z fundamentalnych zmian było przejście od systemu zdefiniowanego świadczenia (defined benefit) do systemu zdefiniowanej składki (defined contribution). Ten drugi system charakteryzuje się tym, że wysokość otrzymywanego świadczenia emerytalnego jest ściśle powiązana z wysokością składek, wpłaconych w przeszłości przez daną osobę do systemu. Nie istnieje już wymóg posiadania odpowiednio długiego stażu pracy w celu otrzymania emerytury i w efekcie każdy, kto kiedykolwiek wpłacił jakąkolwiek składkę, jest uprawniony do pobierania tego świadczenia. W związku z tym w ostatnich latach pojawiły się doniesienia prasowe o ekstremalnie niskich, „groszowych emeryturach”. System przewiduje wprawdzie możliwość podwyższenia takiego świadczenia do kwoty tzw. minimalnej emerytury (która w grudniu 2021 r. wynosiła 1 250,88 zł brutto), jednak tu pojawia się już wymóg udokumentowania odpowiednio długiego stażu ubezpieczeniowego (20–25 lat).

Nowy system objął Polki i Polaków urodzonych w 1949 r. lub później. Liczba osób otrzymujących emerytury niższe od minimalnej szybko rośnie. W grudniu 2021 r. było ich 337,6 tys., przy czym emerytury niższe od minimalnej stanowiły wtedy już 9,5% wszystkich emerytur „nowosystemowych”. Niewiele jednak wiadomo o sytuacjach życiowych, stojących za faktem pobierania „groszowych emerytur”.

Wraz z wypłaceniem pierwszych tego typu świadczeń zaczęły pojawiać się w debacie publicznej (wypowiedziach polityków, urzędników, ekspertów, w mediach i komentarzach do materiałów medialnych) opinie, które w zróżnicowany sposób odnoszą się do założeń aksjologicznych i efektywności systemu, którego produktem są tak niskie emerytury. Przez efektywność rozumiemy spełnianie przez system celów polityki emerytalnej, które to cele można – podążając za definicją Komisji Europejskiej – zdefiniować następująco: zapewnienie adekwatnego dochodu w starszym wieku przy jednoczesnym zapewnieniu finansowej stabilizacji i maksymalizacji zatrudnienia.

Jeśli chodzi o sprawiedliwość społeczną, w filozofii, literaturze z obszaru nauk społecznych i publicznym dyskursie obecnych jest wiele jej zasad. W odniesieniu do systemu emerytalnego można w uproszczeniu powiedzieć, że konkurują ze sobą przede wszystkim dwie formuły: socjalna, solidarystyczna („każdemu według potrzeb”, „każdemu po równo”) i liberalna, indywidualistyczna, do pewnego stopnia merytokratyczna („każdemu według wkładu” lub „każdemu według zasług”). Ta konkurencja jest wyraźnie widoczna w polskiej debacie publicznej, nie została jednak dotychczas podsumowana i przeanalizowana z perspektywy socjologicznej.

Biorąc wszystko, co napisano wyżej, pod uwagę, w projekcie sformułowano następujące pytania badawcze:

1) Jakie kategorie sytuacji życiowych można wyróżnić w biografiach osób pobierających emerytury w wysokości niższej niż wysokość emerytury minimalnej, biorąc pod uwagę (a) przebieg ich ścieżek życiowych (związanych z pracą zawodową, rodziną, zdrowiem itp.), (b) stosowane w przeszłości (przed osiągnięciem wieku emerytalnego) strategie służące zapewnieniu sobie środków utrzymania, (c) ewentualne strategie stosowane w przeszłości z myślą o zabezpieczeniu finansowym na późniejsze lata, (d) obecne warunki życia i źródła utrzymania?

2) Czy regulacje prawne skutkujące przyznawaniem emerytur niższych od minimalnej emerytury oceniane są – przez emerytów pobierających te świadczenia, przez zewnętrznych ekspertów oraz przez ogół społeczeństwa – jako sprawiedliwe społecznie i skuteczne w odniesieniu do celów polityki emerytalnej czy też nie? Jeśli nie, jakie zmiany należałoby wprowadzić, by regulacje te były bardziej sprawiedliwe i efektywne?

Zadania zaplanowane w projekcie obejmują:

• analizę dostępnych danych pochodzących z ZUS oraz z ogólnopolskich badań panelowych (przede wszystkim SHARE i POLPAN),
• przeprowadzenie wywiadów jakościowych z (a) osobami pobierającymi emerytury niższe od minimalnej oraz (b) ekspertami,
• analizę dyskursu opartą na wybranych dokumentach z Polskiego Korpusu Parlamentarnego oraz informacjach medialnych z czterech internetowych portali informacyjnych,
• przeprowadzenie badania ankietowego na ogólnopolskiej, losowej próbie reprezentacyjnej na temat wiedzy o obecnym systemie emerytalnym i jego oceny w kontekście poczucia sprawiedliwości społecznej.

classic-editor-remember:

block-editor