Zwrot performatywny – tezy i dorobek

Szanowni Państwo,
kontynuujemy spotkania w ramach seminarium Modele i aspekty podmiotowości, dotyczące współczesnych redefinicji  podmiotu i przemian w antropologii. Na seminarium omawiamy poszczególne kwestie w odwołaniu do aktualnego stanu badań i wybranych publikacji.

W tym roku głównym tematem spotkań seminaryjnych są perspektywy badawcze – dziedziny, zagadnienia, przedmioty badań, które aktualnie budzą spory, bywają kontrowersyjne lub są kwestionowane w ramach humanistyki i nauk społecznych.

W maju zapraszamy Państwa do udziału w panelu dyskusyjnym Zwrot performatywny – tezy i dorobek (19 maja br., 11:30-13:30, online – Zoom).
Głównymi uczestnikami dyskusji panelowej będą: prof. dr hab. Tomasz Kubikowski (Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza w Warszawie, Teatr Narodowy) i dr hab. prof. IFiS PAN Daniel Sobota (IFiS PAN).
Wprowadzenie do dyskusji przedstawią organizatorki seminarium.

Konspekt referatu dołączamy poniżej i serdecznie zapraszamy do udziału.

Ciepło pozdrawiamy –
Anna Michalska (Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki IFiS PAN)
anna.michalska@ifispan.edu.pl
Maria Gołębiewska (Zespół Filozofii Kultury IFiS PAN)
maria.golebiewska@ifispan.edu.pl

***

Zwrot performatywny – tezy i dorobek

Tezy i deklaracje metodologiczne „zwrotu performatywnego” pojawiły się w ostatniej dekadzie XX wieku, ale mają one swe początki w pracach na temat komunikacji społecznej i jej intersubiektywnych uwarunkowań (język potoczny oraz inne systemy semiotyczne jako narzędzia działania, społeczna autoprezentacja podmiotu jako warunkowanie jej tożsamości, teatralizacja życia codziennego, etnologiczne badania rytuałów, widowisk i sztuk performatywnych). Można powiedzieć, że podstawowym zagadnieniem tego nurtu badawczego jest problematyka performatywności – skutecznego działania i oddziaływania jednostki i wspólnoty, a jest ona rozpatrywana wraz z kwestią praxis, praktyki i oceny indywidualnego oraz grupowego postępowania. Jak wiadomo, jest to zagadnienie obecne w filozofii zachodniej od Starożytności – jako związane z normatywnością moralną i obyczajową, z politycznymi uwikłaniami moralności, w tym z językowymi sposobami oddziaływania (retoryka, mimesis). Dlatego badania w ramach zwrotu performatywnego mają za punkt wyjścia zróżnicowane filozoficzne tezy dotyczące praxis – praktyk indywidualnych i społecznych, jak również teorie reprezentacji pojmowanej tak semiotycznie (znakowo, symbolicznie), jak politycznie (osobowa i instytucjonalna reprezentacja). Szczególnym źródłem inspiracji zwrotu performatywnego był dorobek badawczy Johna L. Austina oraz studia nad teatralizacją i performatywnością zachowań codziennych i odświętnych, przede wszystkim badania Richarda Schechnera.

Koncepcja performatyki Austina – teoria działania za pomocą znaków i znaczeń danej kultury, w szczególności za pomocą słowa mówionego i pisanego – ma jako podstawę tradycję myśli zachodniej, która określa podmiot działania wraz z etycznymi podstawami i konsekwencjami wszelkich aktywności. Austin w swoich pracach (szczególnie w cyklu wykładów Jak działać słowami) odwołuje się wprost do Arystotelesowskiej Retoryki, ale również do tez logiki, językoznawstwa i semiotyki z pierwszej połowy XX wieku. Jego koncepcja performatyki jako działania społecznego i kulturowego uwzględnia dodatkowo polityczną i aksjologiczną specyfikę ubiegłego wieku, ponieważ podmiot działania, którego skuteczne sprawstwo Austin opisuje i postuluje – jest podmiotem demokracji liberalnej. Od podmiotu działania Austin oczekuje sprawczości, odpowiedzialności za siebie i współodpowiedzialności za konstytuowane więzi w danej wspólnocie, ponieważ „nasze słowa to nasze więzy”. Określa on akt performatywny podmiotu jako splot indywidualnej intencji (wypowiadania się jako czynienia czegoś) i kulturowej konwencji. Z kolei jednostkowa, subiektywna intencja jest wynikiem racjonalnych procesów poznawczych, stowarzyszonych z emocjonalnym, afektywnym nastawieniem i motywacją do działania. Tezy Austina wyróżnia konsekwentne, w swej szczegółowości charakterystyczne dla filozofii analitycznej, skupienie się na praktykach językowych mowy i pisma. Trzeba dodać, że przeprowadza on analizy semantyczne także innych aktywności towarzyszących działaniom językowym, na przykład mimiki i gestów ciała.

Drugi nurt badawczy zwrotu performatywnego zajmuje się właśnie dookreśleniem materialnej, cielesnej, często niewerbalnej obecności podmiotu – tego, kto działa: sprawcy własnych działań i równocześnie obserwatora działań Innych. Zróżnicowane zagadnienia teatralizacji życia codziennego, współczesne redefinicje i rewaloryzacje kulturowe przestrzeni, czasu, obecności, cielesności stanowią teraz główny nurt interdyscyplinarnej refleksji performatywnej. Są to przede wszystkim badania dotyczące performansu, czyli działań artystycznych (teatralnych i plastycznych), jak i eksperymentalnych działań społecznych, pozwalających ujawnić na nowo znaczenia, normy i granice zachowań jednostkowych i społecznych. Dawna metafora theatrum mundi zyskuje dzięki temu nowe znaczenia.

W trakcie seminarium dyskutowane będą historyczne źródła i interdyscyplinarne uwarunkowania performatyki, odnowienie filozoficznych zagadnień, zawdzięczane temu nurtowi badawczemu (między innymi metodologiczne, antropologiczne, semantyczne), jak też redefinicje transdyscyplinarnych pojęć (na przykład liminalność, inscenizacja, rola, rytuał). Przypomnimy zatem tezy i dorobek badaczy działających w ramach zwrotu performatywnego, pytając o aktualność i transdyscyplinarne perspektywy tych badań.

Proponowane lektury:

Victor Turner, Liminal to Liminoid, in Play, Flow, and Ritual: An Essay in Comparative Symbology, w: Rice University Studies, 1974, 60 (3), s. 53-92. https://scholarship.rice.edu/bitstream/handle/1911/63159/article_RIP603_part4.pdf

Richard Schechner, Performatyka, wstęp, przeł. Tomasz Kubikowski, Wrocław, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego, 2006. Fragmenty dostępne: http://www2.grotowski-institute.art.pl/files/ksiazki/performatyka.pdf

Jon McKenzie, Performuj albo… Od dyscypliny do performansu, przeł. Tomasz Kubikowski, Kraków, Universitas, 2011. Fragment do wglądu: https://epage.pub/doc/mckenzie-performuj-albo-3o04rj77q7

Christian Licoppe, The ‘Performative Turn’ in Science and Technology Studies, w: Journal of Cultural Economy, 2010, 3 (2), s. 181-188. https://www.researchgate.net/publication/233266530_THE_’PERFORMATIVE_TURN’_IN_SCIENCE_AND_TECHNOLOGY_STUDIES

classic-editor-remember:

block-editor