Mniejszości i media. Komunikatywne konstruowanie tożsamości religijnej w czasach głębokiej mediatyzacji

Projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (NCN) oraz Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) w programie BEETHOVEN 2, realizowany we współpracy z Uniwersytetem w Bremie (Niemcy).

Numer projektu po stronie polskiej: 2016/23/G/HS6/04342.
Data rozpoczęcia: 3 kwietnia 2018 r.
Data zakończenia: 2 kwietnia 2022 r.

Zespół

• Dr hab. Dorota Hall, prof. IFiS PAN (kierowniczka ze strony polskiej)
• Prof. Dr Kerstin Radde-Antweiler, Uniwersytet w Bremie (kierowniczka ze strony niemieckiej)
• Dr Marta Kołodziejska, IFiS PAN (wykonawczyni)
• Dr Łukasz Fajfer, Uniwersytet w Bremie (wykonawca)

Opis projektu

Postępująca mediatyzacja jest niekwestionowanym faktem, a pandemia COVID-19 tylko wyostrzyła tendencję do wykorzystywania rozmaitych mediów i technologii komunikowania przez jednostki i organizacje oraz zapośredniczania relacji społecznych przez media. Nauki społeczne od dawna interesują się tym zjawiskiem, kierując uwagę na to, w jaki sposób media kształtują społeczeństwo, ale i na to, w jaki sposób uczestnicy życia społecznego negocjują trendy mediatyzacji, określanej ze względu na swą intensywność jako „głęboka”.

W projekcie zapytaliśmy o to, w jaki sposób wybrane chrześcijańskie Kościoły mniejszościowe w Polsce i Wielkiej Brytanii – Kościół Adwentystów Dnia Siódmego oraz Kościoły prawosławne – używają rozmaitych mediów, zwłaszcza cyfrowych, w reakcji na trendy i konsekwencje głębokiej mediatyzacji. Interesowały nas zarówno praktyki medialne, a zatem sposób obchodzenia się z mediami w tych Kościołach, jak i narracje wytwarzane przez te organizacje w kościelnych mediach. Przyjęliśmy perspektywę porównawczą, która bierze pod uwagę odmienność wyznaniową badanych Kościołów oraz odmienny kontekst polityczny, społeczny i religijny Polski oraz Wielkiej Brytanii. W warstwie metodologicznej zastosowaliśmy jakościowe narzędzia badawcze i metody zbierania oraz analizy danych (analiza treści, analiza dyskursu, wywiady epizodyczne).

Badane Kościoły

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Polsce i Wielkiej Brytanii
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
• Rosyjska Prawosławna Diecezja Sourozh (Wielka Brytania)
• Grecka Prawosławna Archidiecezja Thyateiry i Wielkiej Brytanii

Wyniki

Dzięki analizie praktyk medialnych wybranych Kościołów doszliśmy do wniosku, że tak jak rozmaici, indywidualni i zbiorowi, aktorzy społeczni poddają się one trendowi ucyfrowienia komunikacji, przy czym robią to w taki sposób, by jednocześnie gwarantować rozwój swych organizacji, utrzymywać i potwierdzać ich autorytet oraz zachować jedność tworzonej przez nie wspólnoty. W związku z tym, pomimo że badane Kościoły otworzyły się na cyfrowe media, to trudno im zrezygnować z jednokierunkowego i hierarchicznego sposobu komunikowania charakterystycznego dla mediów masowych.

Zaproponowaliśmy, by wyobrazić sobie te Kościoły jako osadników [settlers], którzy przybywają na nowe ziemie mediów cyfrowych, odkryte i wstępnie zagospodarowane przez pionierów medialnych, czyli cyfrowych wynalazców i innowatorów. Przybywają oni ze starej ziemi mediów masowych, z charakterystycznymi dla niej konwencjami, i w specyficzny sposób adaptują się do nowych warunków. Osadnicy medialni (1) aprobują cyfrowe media, ale też niektóre technologie medialne (2) pomijają. Niekiedy (3) autoryzują korzystanie z technologii na różne sposoby. Ponadto (4) powielają formaty medialne oraz dokonują (5) mass-mediatyzacji mediów cyfrowych.

O ile pierwsze trzy z wymienionych tu działań omawiano już w literaturze poświęconej mediatyzacji i religii, o tyle dwóch ostatnich nie opisano, bo koncentrowano się na działaniach raczej jednostek niż organizacji oraz poświęcano uwagę raczej wybranym mediom i technologiom komunikowania niż całemu wachlarzowi mediów i technologii używanych przez organizacje. Z powielaniem formatów medialnych mamy do czynienia wtedy, gdy ten sam materiał publikowany jest w identycznej formie w różnych mediach wykorzystywanych przez daną organizację. Na przykład artykuł drukowany jest w kościelnym czasopiśmie i na oficjalnej stronie internetowej Kościoła, a to samo nagranie wykładu czy kazania pojawia się na Facebooku i na kilku kanałach YouTube wykorzystywanych przez centralę Kościoła i jego lokalne oddziały. Mass-mediatyzacja polega na tym, że wytwórca kieruje treść do szerokiego grona odbiorców i na różne sposoby ogranicza reagowanie na tę treść pomimo możliwości, jakie daje wykorzystana przez niego technologia. Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy Kościół publikuje na swej stronie na Facebooku posty, które pełnią wyłącznie funkcję informacyjną i nie zawierają żadnej zachęty do dyskusji czy jakiejkolwiek innej reakcji.

Działania osadników medialnych zidentyfikowaliśmy na podstawie analizy mediów oraz wywiadów z osobami odpowiedzialnymi za produkcję medialną w wybranych przez nas Kościołach. Z kolei dokładna analiza narracji przedstawianych w czasopismach i na stronach internetowych Kościołów pokazała, że działania te można rozumieć jako strategie podejmowane w celu utrzymania autorytetu tych organizacji i jedności ich wspólnot. Cel ten jest bowiem doskonale widoczny w sposobie, w jaki Kościoły mówią o swych organizacyjnych strukturach i wyznawcach, a także w sposobie, w jaki pokazują one przynależność do wyznaniowego i społecznego otoczenia oraz swą odmienność względem niego. Mamy tu oczywiście do czynienia ze zróżnicowaniem narracji, które zależy od wyznania (adwentystyczne, prawosławne) oraz kraju (Polska, Wielka Brytania). Niezależnie od tych różnic, wszystkie badane Kościoły okazały się bardzo podobnie podążać tropem osadników medialnych, co wydaje się obiecujące dla możliwości szerszego zastosowania tej koncepcji.

Nasz projekt poszerzył pole badawcze w studiach nad mediatyzacją, bo zwrócił uwagę na działania medialne Kościołów rozumianych jako osobna jednostka analizy (inna niż na przykład poszczególni wierni, z których składa się dana organizacja) oraz włączył je w badania porównawcze. Ponadto dostrzegł między-medialne strategie i pokazał pożytki płynące z jednoczesnej analizy praktyk korzystania z mediów i narracji w nich przedstawianych. Wypracowana przez nas koncepcja osadników medialnych każe uznać, że organizacje religijne mogą wchodzić w rozmaite relacje z trendami głębokiej mediatyzacji, by realizować własne cele. Mogą na przykład używać mediów cyfrowych wbrew temu, jak zostały one zaprojektowane i przewidziane do użytku przez wynalazców i innowatorów. Uznaje ona więc sprawczość tych organizacji. Co więcej, ma ona potencjał do wykorzystania w badaniach nad praktykami rozmaitych – religijnych i świeckich – organizacji w warunkach głębokiej mediatyzacji.

Publikacje

Książka

Kołodziejska M., Hall D., Radde-Antweiler K., Fajfer Ł. 2023. Media Settlers: Minority Churches in Times of Deep Mediatization. Routledge (w przygotowaniu zgodnie z umową podpisaną z wydawnictwem).

Artykuły

Kołodziejska M., Fajfer Ł., Hall D., Radde-Antweiler K. 2022. Religious Media Settlers in Times of Deep Mediatization, „Religion” (Taylor & Francis) (w druku).

Hall D., Kołodziejska M. 2021. COVID-19 Pandemic, Mediatization and the Polish Sociology of Religion, „Polish Sociological Review” 213(1): 123–138. https://doi.org/10.26412/psr213.07

Kołodziejska M. 2022. ‘Building Spiritual Immunity’: The Strategic Use of the Health Message in the Seventh-Day Adventist Church Media during the COVID-19 Pandemic, „Nordic Journal of Religion and Society” 35: 32–44. https://doi.org/10.18261/njrs.35.1.3

Kołodziejska M. 2022. Procesy głębokiej mediatyzacji w Kościele Adwentystów Dnia Siódmego w Polsce w czasie pandemii COVID-19, „Przegląd Religioznawczy” 2(284): 141–155. https://doi.org/10.34813/ptr2.2022.12

Kołodziejska M. 2021. What can the COVID-19 pandemic tell us about the connection between media and religion? The case of the Seventh-Day Adventist Church in Poland, „Zeitschrift fur Religion, Gesellschaft und Politik”28 Oct 2021: 1–15. https://doi.org/10.1007/s41682-021-00091-z

Konferencje

W dniach 25–27 marca 2021 r. zorganizowaliśmy międzynarodową konferencję Religious Identity and the Media. Methods, concepts, and new research avenues (online; zob. program i księga abstraktów). W charakterze prelegentów i słuchaczy wzięło w niej udział ok. 50 osób z krajów Europy, Azji, Afryki i Ameryki Południowej. W trakcie obszernego wystąpienia wszystkich członków polsko-niemieckiego zespołu przedstawiliśmy dotychczasowe wyniki analiz oraz poddaliśmy dyskusji nasze wstępne wnioski.

Ponadto wyniki badań przedstawiliśmy na konferencjach International Sociological Association (IV ISA Forum of Sociology 2021), European Sociological Association (ESA 2021), American Association of Religion (AAR 2021), International Society for the Sociology of Religion (ISSR/SISR 2021), International Study of Religion in Eastern and Central Europe Association (ISORECEA 2021 i 2022), British Sociological Association (BSA 2021), The Sociology of Religion Study Group of the British Sociological Association (Socrel 2021), Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (Zjazd PTS 2019) i Sekcji Socjologii Religii PTS (2021).

classic-editor-remember:

block-editor