Kreatywność jako cecha antropologiczna według Alfreda Northa Whiteheada. – Seminarium z cyklu Modele i aspekty podmiotowości

Zapraszamy Państwa na najbliższe seminarium 17 października br. (11:30-13:30, online – Zoom),
dr hab. prof. IFiS PAN Maria Gołębiewska wygłosi referat
Kreatywność jako cecha antropologiczna według Alfreda Northa Whiteheada.

Link i dane do logowania:
https://zoom.us/j/93106103573?pwd=roBnlObTHKIMGSMM58no1ienaX5tE9.1

Identyfikator spotkania: 931 0610 3573
Kod dostępu: 091819

Seminarium z cyklu Modele i aspekty podmiotowości, dotyczące współczesnych redefinicji podmiotu i przemian w jego pojmowaniu.
Na seminarium omawiamy poszczególne kwestie w odwołaniu do aktualnego stanu badań i wybranych publikacji. Interesują nas perspektywy badawcze – dziedziny, zagadnienia, przedmioty badań, które aktualnie budzą spory, bywają kontrowersyjne lub są kwestionowane w ramach humanistyki i nauk społecznych.

Seminarium w bieżącym roku akademickim dotyczy zagadnień antropologicznych, a celem spotkań jest dookreślenie czterech wybranych pojęć słownika filozoficznego:
jedności i wielości oraz jednorodności i różnorodności w kontekście antropologii filozoficznej. Pytamy, co pozwoliłoby uzgodnić jedność osobową i zarazem złożoność osobowej tożsamości, zakładaną jedność gatunku ludzkiego i antropologicznego wyposażenia oraz relatywne zróżnicowanie (kulturowe, historyczne, geograficzne, organiczne) jego poszczególnych realizacji, spójność domniemanych struktur źródłowych oraz zróżnicowanie ich przejawów. Będziemy rozważać aspekty empiryczne i transcendentalne antropologii filozoficznej.

Maria Gołębiewska

Kreatywność jako cecha antropologiczna według Alfreda Northa Whiteheada

Kwestia kreatywności była rozpatrywana przez Alfreda Northa Whiteheada w jego głównej pracy Process and Reality. An Essay in Cosmology (1929, wykłady z lat 1927-1928). Pojęcie „creativity” jest tu definiowane w ogólnym kontekście uniwersalnego systemu, proponowanego przez Whiteheada. W tym samym roku ukazała się książka The Aims of Education and Other Essays (1929), w której Whitehead rozpatrywał podmiotowe, antropologiczne aspekty kreatywności i twórczości, przede wszystkim naukowej oraz technicznej. Celem referatu jest wskazanie związków między tymi dwoma ujęciami kreatywności w filozofii Whiteheada. Trzeba zauważyć, że w Process and Reality Whitehead wprost używa terminu „creativity”, natomiast w The Aims of Education dookreśla twórcze aspekty ludzkiego jednostkowego bytu („entity”), posługując się jedynie przymiotnikiem „creative”.
W rozwoju myśli Whiteheada zazwyczaj wskazuje się trzy okresy. W pierwszym interesował się logiką matematyczną, algebrą i geometrią, czego wynikiem była – napisana wspólnie z Bertrandem Russellem – praca Principia Mathematica. Drugi okres to czas rozwoju jego własnych koncepcji filozofii i epistemologii natury. Odwoływał się wówczas do teorii elektromagnetyzmu, względności i mechaniki kwantowej. Trzeci etap – według komentatorów – był czasem przejścia od filozofii natury do metafizyki i to wtedy zaproponował on swoją koncepcję procesu i kosmologii. Jak pisze Alain Beaulieu, ambicją filozofii organizmu Whiteheada było stworzenie spekulatywnej podstawy, metafizycznego fundamentu dla nowej fizyki. Klasyczny empiryzm zakłada, że przeszłość determinuje przyszłość, a transcendentalna filozofia Immanuela Kanta zakłada istnienie antropologicznego wyposażenia, które umożliwia pełnię doświadczenia. Jednak wedle Whiteheada człowiek nauki nigdy nie zadowala się opisem tego, co obserwuje, ani nie ma zdolności poznania tego, co sam wnosi do rzeczy. Whitehead dokonuje krytyki naukowego pozytywizmu, doktryn esencjalistycznych i substancjalistycznych, jak też koncepcji zaznaczających dualistyczne odmienności poznającego podmiotu i przedmiotu wiedzy. Whitehead argumentuje, że Kantowska Krytyka czystego rozumu opisuje proces, w którym dane subiektywne przekształcają się w świat obiektywny. Natomiast filozofia organizmu dąży do opisania, w jaki sposób dane obiektywne przekształcają się w subiektywną satysfakcję i jak porządek danych obiektywnych zapewnia intensywność subiektywnej satysfakcji. Wedle Kanta świat wyłania się z podmiotu, według filozofii organizmu podmiot wyłania się ze świata – jest to raczej „superject”, czyli „nadmiot” (w polskim przekładzie) niż podmiot w dotychczasowych znaczeniach.
Według Whiteheada procesualny charakter mają epizodyczne wymiany między organizmami ujętymi w intensywną przestrzenność i czasową zmienność. Procesy miałyby zatem charakter epizodyczny, który wykracza poza dotychczasowe pojmowanie obiektywności. Ów epizodyczny charakter wymian między organizmami, poprzez które natura się przekształca, uniemożliwia wszelkie powtarzanie zjawisk w naturze. Whitehead odmawia sprowadzenia tego typu procesu do prostego przypadku lub spontanicznego zjawiska. Co więcej, każdy proces miałby własną, dającą się określić racjonalność, która zachodzi w „lokalnej teraźniejszości” lub w „bezpośredniej aktualności”. Jest ona ważna i obowiązująca jedynie w kontekście tej lokalnej teraźniejszości i jej względnego charakteru. Whitehead argumentuje, że pozornie niezmienne w czasie byty rzeczywiste byłyby procesami w takim samym stopniu, jak fale na morzu albo podmuch wiatru. Byty rzeczywiste istnieją bowiem nieustannie w naturze, pojmują i są pojmowane na wiele sposobów przez inne organizmy. Tak rozpatrywane procesy nie są trwałe, zmieniają się, przechodząc z jednego stabilnego stanu do drugiego, pojawiają się i znikają w lokalnej teraźniejszości. Nieprzewidywalna i niestabilna natura procesów dowodziłaby wszechobecnej możliwości chaosu w świecie.
Jako aspekty procesu, w dyskusji z ówczesnymi koncepcjami (między innymi ewolucjonizm Henri Bergsona), Whitehead dookreśla samoorganizację i autokreację (self-creation). Według Whiteheada potencjalnie częściowo uporządkowane organizmy są w pełni obdarzone możliwością samostanowienia, ponieważ – jako elementy natury – nie zostały stworzone, ale podlegają procesom autokreacji. Wielokrotnie to podkreśla, uznając kreatywność za jeden z trzech elementów „formacyjnych”, obok przedmiotów wiecznych i Boga. Pisze, że „kreatywność”, „wiele” i „jeden” są trzema ostatecznymi pojęciami zawartymi w znaczeniu synonimicznych pojęć: „rzecz”, „byt”, „istota”. „Te trzy pojęcia tworzą kategorię tego, co ostateczne, oraz są zakładane we wszyst¬kich bardziej szczególnych kategoriach” (PR, s. 60-61). „Kreatywność” jest „powszechnikiem powszechników charakteryzują¬cym ostateczny stan rzeczy. Jest tą ostateczną zasadą, na mocy której wiele, które są wszechświatem rozłącznie, stają się jednym zdarzeniem aktualnym, które jest wszechświatem w połączeniu” (PR, s. 61).
Można powiedzieć, że kreatywność była rozpatrywana u początków filozofii, potem łączono ją między innymi z „racjonalnością wyobrażeniową”. W książce The Aims of Education Whitehead wskazuje relacje kreatywności z wyobraźnią pojmowaną jako władza poznawcza, twórcza i odtwórcza, związana z doświadczeniem (wyobraźnia transcendentalna oraz empiryczna). Whitehead pisze tu o kreatywnym, czyli twórczym pobudzeniu, twórczym działaniu oraz doświadczeniu, o twórczej radości i energiach potrzebnych w procesach kreacji. Jak argumentuje Isabelle Stengers, zgodnie z tezami Whiteheada wszystko, z czym mamy do czynienia w danej chwili, łącznie z nami samymi, należałoby uznać przede wszystkim za „przypadek” kreatywności.

Proponowane lektury

Alfred North Whitehead, Proces i rzeczywistość. Esej kosmologiczny. Wykłady Gifforda wygłoszone na Uniwersytecie w Edynburgu w sesji 1927-1928, przeł. Piotr Staroń, Kęty, Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2021, rozdział X Proces, s. 311-320.

Alfred North Whitehead, The Aims of Education and Other Essays, New York, Free Press, 1967.

Alain Beaulieu, Alfred North Whitehead précurseur des théories de l’autocréation, w: Revue d’Histoire des Sciences, 2012, 65 (1), s. 81-101.
Alfred North Whitehead, Precursor of Theories of Self-Creation, online.
https://shs.cairn.info/journal-revue-d-histoire-des-sciences-2012-1-page-81?lang=en

Judith Jones, Intensity and Subjectivity, w: Michel Weber, Will Desmond (red.), Handbook of Whiteheadian Process Thought, Berlin – Boston, De Gruyter, 2008, s. 279-290.
https://philpapers.org/rec/JONIAS-2

Isabelle Stengers, Thinking with Whitehead. A Free and Wild Creation of Concepts, przeł. Michael Chase, Cambridge, Mass. – London, Harvard University Press, 2011, rozdział 16 Thinking under the Constraint of Creativity, s. 254- 276.

classic-editor-remember:

block-editor