Fenomen maranizmu. Żydowska ‘tradycja ukryta’ i nowoczesność

Kierownik projektu: dr hab. Agata Bielik
Data rozpoczęcia: 01.02.2018
Data zakończenia: 31.01.2022

Cel naukowy projektu

To, co określamy mianem „fenomenu maranizmu” pozostaje mało zbadanym zjawiskiem w kulturze nowożytnego Zachodu. Interesuje nas graniczna tożsamość żydowska, która unika wyrazistej, kulturowej czy religijnej atrybucji, a jednak wywiera znaczący wpływ na kulturę współczesną: na filozofię, literaturę i sztukę. Naszym celem nie jest jednak historyczne studium maranów (czyli conversos), tzn. hiszpańskich i portugalskich Żydów, którzy zostali przymuszeni do konwersji na chrześcijaństwo, potajemnie jednak zachowywali związki z judaizmem. Tego rodzaju historyczne badania już istnieją (np. Roth 2001, Yerushalmi 1981). My natomiast chcemy posłużyć się „marańską metaforą” (Bielik-Robson 2014a), by przebadać płodne terytorium mieszanin i krzyżówek, które pozwoliły nowożytnym i współczesnym myślicielom, pisarzom i artystom żydowskiego pochodzenia wkroczyć w obszar uniwersalnej komunikacji, nie wygaszając przy tym całkowicie swej żydowskości, którą utrzymywali oni i rozwijali jako „tradycję ukrytą”.

Metodyka badawcza

W sposób świadomy „metaforą marańską” posłużyła się po raz pierwszy Hannah Arendt, która w eseju „Żyd jako parias: ukryta tradycja” przyrównała wielkich europejskich myślicieli i pisarzy pochodzenia żydowskiego do maranów, którym wolno było wstąpić w sferę uniwersalności jedynie pod warunkiem, że ukryją swoją partykularną stronniczość (Arendt 2012, 311). My jednak pragniemy podejść do „fenomenu maranizmu” w sposób bardziej afirmatywny. Głównym celem projektu jest zaproponowanie nowej wizji kultury współczesnej, którą można uzyskać jedynie dzięki marańskiej perspektywie: w tym przede wszystkim „marańskiej nowoczesności”, która przeobraża nasze podejście do kwestii uniwersalnej komunikacji, a także do nowoczesnego – tajnego, ukrytego – życia tradycji religijnych, które zdolne są przetrwać proces sekularyzacji, choć jedynie w postaci „śladów”. Metodologia „marańska” jest więc szczególnie wyczulona na strategie szyfrowania i kamuflażu, wiążące się ze skomplikowaną dialektyką „ujawnienia i zakrycia” (Bialik 1992), którą można wyśledzić w retorycznej warstwie badanych tekstów: w deformacjach, elipsach, parafrazach, katachrezach i clinamenach (Bloom 1997), które „nawiedzają” z pozoru przejrzystą prozę. „Marańska” tożsamość danego tekstu nie jest nigdy kwestią konstatacji – jest to zawsze kwestia tekstualnego, performatywnego wykonania. Metodologię „marańską” można zatem postrzegać jako część hermeneutyki dekonstrukcyjnej, która odsłania ukryte treści, po to by zrekonstruować całościowe znaczenie dzieła. To właśnie na gruncie metodologii filozoficzna i literacka część naszego projektu ściśle się ze sobą powiążą. Oczekujemy śmiałych i nowatorskich odczytań najważniejszych tekstów późno-nowoczesnej kultury, które ukażą się nam w nowym ‘marańskim’ świetle.

Wpływ spodziewanych rezultatów na rozwój nauki

Nasz projekt eksploruje rozmaite wymiary żydowskiej “tradycji ukrytej” u wiodących myślicieli późnej nowoczesności – rozpoczynając od Derridy, który jawnie deklarował się jako “maran francuskiej kultury katolickiej” (Derrida 1993, 170), a następnie przechodząc do tych twórców, którzy wpisują się w Arendtiańską definicję “skrytej żydowskości” – w sposób przemyślany i systematyczny, czego nikt wcześniej jeszcze się nie podjął. Zamierza także rozszerzyć swój krąg zainteresowanie na współczesną literaturę polską, co również stanowi absolutną nowość. „Ślady judaizmu” (Bielik-Robson, Lipszyc 2014b) odnaleźć można w dziełach najoryginalniejszych i najwybitniejszych pisarzy polskich, takich jak Stanisław Jerzy Lec, Stanisław Lem, Bolesław Leśmian, Julian Tuwim, Leo Lipski, Teodor Parnicki, Bruno Schulz, Aleksander Wat, Józef Wittlin i Debora Vogel, a także u pisarzy zafascynowanych tradycją żydowską, jak Leopold Buczkowski i Jerzy Ficowski. Lektura tych twórców w świetle naszej „marańskiej metodologii” pozwoli na całkowicie nową interpretację ich dzieł, wskazując na te elementy ich twórczości, które dotychczasowe wykładnie omijały.

classic-editor-remember:

block-editor