Dalej są fakty – materiał prasowy

W latach 2012-2017 naukowcy z Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii PAN przeprowadzili badanie pt. Strategie przetrwania Żydów podczas okupacji w Generalnym Gubernatorstwie, 1942-1945. Studium wybranych powiatów.  Wyniki badania opublikowane zostały w dwutomowej książce „Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski”. Celem badania było m.in. określenie rozmaitych modeli zachowań, które decydowały o przetrwaniu, a także rozmaitych postaw Polaków, które odzwierciedlają całą gamę ich wyborów.

Badanie objęło 9 powiatów Generalnej Guberni, z których każdy opisany jest w innym rozdziale książki. Są to: Bielsk Podlaski, Biłgoraj, Bochnia, Dębica, Łuków, Miechów, Nowy Targ, Węgrów i Złoczów. Przypomnijmy, że GG była podzielona na cztery dystrykty (od 1941 r. był też piąty, Galicja), a te na powiaty skonsolidowane, z których każdy odpowiadał 2-3 powiatom przedwojennym. Niektóre powiaty zostały przebadane w granicach okupacyjnych, a inne – w granicach przedwojennych.

Po likwidacji gett w 1942 roku na całym obszarze objętym badaniem żyło ok. 140 tys. Żydów, spośród których końca wojny dożyło 1,8% czyli ok 2,5 tysiąca osób.Badanie dotyczyło ich losów w czasie wojny (1939-1945) i tuż po niej, a zwłaszcza podczas lat masowych akcji likwidacyjnych (1942-1943) i okresu ukrywania się do wyzwolenia. Celem badania było m.in. określenie rozmaitych modeli zachowań, które decydowały o przetrwaniu, udzielonej pomocy lub prześladowaniach na terenie wsi i małych miasteczek. Dlatego badanie to w istotny sposób uzupełnia wiedzę o Zagładzie, która dotąd skupiała się na dużych ośrodkach. Do badania wybrano więc powiaty z różnych obszarów, te, na których terenie nie ma dużych miast. Dzięki temu badanie objęło wydarzenia, które miały miejsce w różnych uwarunkowaniach geograficznych, kulturowych i społecznych.

Każdy rozdział zaczyna się od opisu ludności żydowskiej mieszkającej na tym terenie przed wojną, następnie jest przedstawiony chronologiczny opis wydarzeń okupacyjnych, nasilającego się terroru niemieckiego i mordowania Żydów, towarzyszą temu informacje i wspomnienia dotyczące rozmaitych sposobów przetrwania. Ostatnia część każdego rozdziału dotyczy wydarzeń powojennych, powracania nielicznych Żydów do dawnych domów, niechęci do nich ludności polskiej, która przejęła ich mienie, zagrożenia i zabijania ocalałych po Zagładzie przez ludność cywilną i rozmaite bandy i grupy partyzanckie. Książka zawiera szereg cytatów z pamiętników i relacji żydowskich i polskich uczestników tych wydarzeń.

Metodologia badania polegała na wykorzystaniu wszystkich możliwych źródeł i zejściu na poziom doświadczeń jednostkowych. Tą metodą, tzw. mikrohistorią, posługują się często badacze Holocaustu, zwłaszcza kiedy brak jest dostępnych źródeł państwowych, np. naukowcy francuscy czy holenderscy. Dlatego eksperci z Centrum Badań nad Holocaustem wykorzystali wszystkie dostępne źródła: archiwa polskie, izraelskie, amerykańskie, niemieckie, ukraińskie, białoruskie i rosyjskie, dokumentację Polskiego Państwa Podziemnego, rządu emigracyjnego, żydowskich organizacji samopomocy, niemiecko-
-polskiej i niemieckiej administracji, prasę podziemną i „gadzinową”. Badacze dotarli także do relacji i pamiętników zarówno Żydów, jak i Polaków i zeznań w powojennych procesach, korespondencji wójtów i sołtysów, archiwów polskich sądów grodzkich i okręgowych itp. Badacze z Centrum podkreślają, że ich praca wiele zawdzięcza wcześniejszym opracowaniom historyków, zajmujących się danymi terenami. W efekcie zgromadzono ogromny materiał, który nie zawsze został szczegółowo wykorzystany w książce, ale uwzględniony jest np. w bibliografii. Badacze konfrontowali też ze sobą informacje z różnych źródeł, weryfikowali czasami sprzeczne relacje, aby ustalić fakty.

Z badania wynika, że ukrywało się od 4 do 15 procent Żydów, spośród których co trzeci przeżył. Są też duże różnice regionalne np. na terenie powiatu złoczowskiego przeżyło najwięcej Żydów, bo 6,1 proc. z całej populacji, czyli więcej niż co dwudziesty, a na terenie powiatu miechowskiego najmniej – 0,6 proc., czyli co dwusetny.

Książka opisuje strategie przetrwania (aryjskie papiery, kryjówki w lesie i na polu, ukrywanie się u Polaków w zabudowaniach gospodarskich czy kryjówkach w domach) oraz rozmaite postawy ludności polskiej: incydentalną pomoc np. jednorazowe nakarmienie głodnego lub wskazanie drogi, długoterminową pomoc, odmowę pomocy – uzasadnioną zrozumiałym strachem, obojętność i bierność – najbardziej powszechną. Oraz zachowania niewybaczalne: szantażowanie i szmalcownictwo, ale bez zabijania, wydawanie Żydów Niemcom i policji granatowej, wreszcie zabijanie dla zysku lub z nienawiści lub w ramach pracy w granatowej policji lub innych służbach.

Rzetelna kwerenda pozwoliła na ustalenie wszystkich, bardzo rozmaitych formacji niemieckich lub z nimi współpracujących organizacji (np. ukraińskich), które organizowały terror i zabijały Żydów w ramach działań III Rzeszy. Badaczom zależało przy tym na ustaleniu dotąd nieznanych nazwisk niemieckich sprawców. Badanie opisuje bestialstwo likwidacji społeczności żydowskich przez Niemców, ale też całe spektrum zachowań świadków Zagłady. W tym także strach przed Polakami, którzy łupili i zabijali Żydów, łapali ich i odwozili do Niemców w zamian za pół kilo cukru czy mogli wydać sąsiada, który pomagał Żydom, na skutek sąsiedzkiej niechęci.

Często Niemcy wykorzystywali służby, w których służyli Polacy: przede wszystkim granatową policję, ale także Ochotniczą Straż Pożarną. Na południu GG w akcjach likwidacyjnych wykorzystano  oddziały junaków ze Straży Budowlanej (Baudienst). Zdarzało się, że policjanci, strażacy i junacy sami z własnej woli ścigali i zabijali ludzi. Ogromnym zagrożeniem dla ukrywających się Żydów była także polska konspiracja, w tym również oddziały Armii Krajowej. Np. w powiecie miechowskim aż 14 proc. uciekinierów z gett zostało zamordowanych przez polskich partyzantów.

Dwutomowa książka „Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski” pod redakcją prof. Barbary Engelking i prof. Jana Grabowskiego dostępna jest w wersji papierowej i elektronicznej. Autorami rozdziałów są Barbara Engelking, Tomasz Frydel, Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Dagmara Swałtek-Niewińska, Karolina Panz, Alina Skibińska, Jean Charles Szurek i Anna Zapalec.

Na stronie Centrum Badań nad Zagładą Żydów udostępniane są na bieżąco informacje o recenzjach naukowych książki, jak i odpowiedziach na nie.

Print Friendly, PDF & Email

IFiS PAN

Log In

Create an account
Europejski Sondaż Społeczny | European Social SurveyEuropejski Sondaż Społeczny | European Social Survey